Василий Салчак, ТГШИ-ниң эртем архивиниң эргелекчизи Сергей Пюрбюнүң шүлүктеринде бурунгу түрк бижимелдерниң аян-хөөннериАян-хөөн дээрге тема болгаш идея-биле чергелештир кандыг-ла бир немелде утканы киирип чоруур чогаалгалдың бир кезээ. Ынчаарга аян-хөөн бүрүзү турумчуй берген тус-тус уткаларлыг болур. Аян-хөөн болза чамдыкта хевири өскерлип, дапкырлап чоруур чаңгыс сөс азы сөс каттыжыышкыны-даа бооп болур, азы аңгы-аңгы лексиктиг кезектерниң дузазы-биле кандыг-ла бир утканы илередип болур, бир болза чогаалга эпиграф азы кандыг бир эгениң ады болуп кирип кээр ийикпе, азы сөзүглелден чүгле даап бодаашкын-биле эскертинер суг болгулаар. Аян-хөөннүң эң-не чугула демдээ - ооң сөзүглелге долу эвес, тывызыксыг, шала ажыглаттынган утканы илередир шинээ-биле онзагайланып чорууру болур[1]. Көжээ даштарда тураскаалдыг бижимелдерни чамдык эртемденнер «кыска хемчээлдиг кударал лириказы» (З.Б. Самдан) азы «чевег поэзиязы» (С.Е. Малов) деп демдеглеп турар[2]. Бо чүүлге Эжим унундан тывылган «Көжээлиг-хову Е-45» деп бижиктиг көжээ дашта бижимелдиң аян-хөөннери биле амгы тыва шүлүк чогаалының үндезилекчилериниң бирээзи Сергей Пюрбюнүң 1945-1946 чылдарда бижиттинген «Тывага», «Кара-Суг», «Эъжим» «Чайлаг» деп шүлүктериниң аян-хөөнерин деңнеп көөр сорулга салып турар бис. Көжээ даштарда бижимел тураскаалдарының амгы үениң кижизиниң сагыш-сеткилин доюлдуруп, өөртүп кээр чараш чүвези чүл? Угаан бодалга сиңнигип артып каар үнелиг чүвези чүл? Мындыг чижектиг айтырыгларны мурнувуска салып алгаш, аңаа болдунар шаа-биле харыы бээрин оралдажыр-дыр бис.
Буруңгу бижимелдиң бижиттинген үези, төөгүлүг байдалдары болгаш ужур-утказы
1. VII _ XII вектер Төп Азияның девискээринге чурттап турган түрк аймактарның күрүне каттыжыышкыннарының төөгүлүг болуушкуннарының үези… 2. «Чавысты бедик кылдым» _ дээн домактан мерген угаанныг буруңгу түрк беглерниң, баштыңчыларның тарамык, быдаргай, дем чок чораан хөй-хөй аймактарны каттыштырып, эптештирип, чаңгыс чон кылып турган төөгүлүг байдалдарның үезин тодарадып алыр бис. 3. Кажыыдалдыг, оскундуруглуг, чидириглиг өйде угаан-сарыылдыг, бижик-билиглиг чоннуң мерген баштыңчыларының чуруму, сорулгазы _ аймак-чонун айматпайн, түретпейн, сула салдындырбайн эп, чөп, тайбың байдал-биле _ кадыг-бергелерни ажып эртер дээш улус-чонун углап-баштап, улам-на быжыглап эвилелдээри ол болур. «Көжээлиг-хову Е-45 (деп бижиктиг көжээ дашты) (Улуг-Хемниң адырыы) Эжим хемниң оң талакы эриинде, Ужар биле Боом деп ийи дагның аразында Көжээлиг-хову деп черден 1916 чылда (А.В.) Адрианов тыпкан. 1943 чылда [Тыва музейниң директору] (Д.В.) Данзын-оол хоолгазын дүжүргеш, хоолгаларны (С.Е.) Маловка [ол ооң очулгазын 1952 ч. парлаткан] дамчыдып берген. 1961 чылда (И.А.) Батманов … ук тураскаалды шинчилээн болгаш ТМ (Тыва музейниң – В.С.) база ТДЛТЭШИ-ниң эртем ажылдакчылары-биле ТМ-де эккээп каан»[3].
КӨЖЭЭЛИГ-ХОВУДАН БИЖИМЕЛДИҢ (Е-45) СӨЗҮГЛЕЛИ (И.В. Кормушинниң номчааны-биле)
(1) Оол адым Чубуч ынал. Эр адым Күмүл Өге (Күмүл дээрге Түлүш дээн ышкаш аймак азы омак-сөөктер каттыжыышкынының ады, Өге дээрге буруңгу түрк дылда мерген угаанныг дээн уткалыг дужаал ады). (2) Беш харлыымда ада чок калып, он тос харлыымда ие чок (буруңгу түрк дылда «каңсыз» - дээрге ада чок, «өгсүз» - дээрге ие чок дээн сөстер) (3) болдум. Кадыгланып, үжен харлыымда өге дужаалдыг болдум. Дөртен чылда (4) төре туттум, чонум баштадым. Даштыкы дайзыннар-биле чаалатым, (шериг) эдертип чордум. (5) Чеден бир харлыымда көк дээрде хүн, ай көрбестедим. Силеримге (6) Күрси Йамда эл-чуртум силерден черим, суум силерден (адырылдым), ордуда кадыным дулгуяк калды. Силеримге (7) Хин-төрелим силеримге, оглум, кызым, ак, кара чүзүннүүм силер, чүс бежен экерлерим силеримге (8) Муң быдаргай чылгым силеримге (9) Улузум силер эринч, Чүс-Күмүл чонум силер эринч. Азарганчыг Күмүлдерни көвей кылдым. (10) Чавыс Күмүлдерни бедик кылдым. Силерге пөкпедим[4].
Бурунгу түрк бижимелдерниң одуруг бүрүзүнден билип ап турар медээлеривис:
(1)-ги одуругда мөчээн кижиниң ады болгаш эрге дужаалы-биле таныштырылга медээзи; (2)-ги одуругда беш харлыында ада чок болуп, он тостуунда ие чок болуп, өскүс калганының хараадалын илереткен медээ; (3,4)-кү одуругларда Өскүстүң кадыг-берге амыдыралын көрүп чорааш, аңаа дадыгып, угаан-сарыылының быжыг, туруштуг, кижизиг болганындан үжен харлында өге дужаалдыг болуп, дөртен чыл иштинде төре тудуп, чонун баштай бергениниң дугайында медээ; (5)-ки одуругда чеден бир харлыында мөчээниниң дугайында медээ; (6)-гы одуругда эл-чуртундан, (төрээн) черинден, (хеми) суундан (арай эрте) адырлып чорупканындан, ордуда кадынының дулгуяк артып калганынга хараадалдың медээзи; (7, 8)-ки одуругларда хин-төрелдери (даай-күүй, акы-чаава, угба-честе, катаат-чуржааттар, куда-хувуй), оглу, кызы, ак, кара чүзүннүг мал-маганы, чүс бежен (эң чоок дайынчы эш-өөрү, өңнүк-талазы) экерлери, чаттылып оъттаан муң чылгызы-биле моон соңгаар бо өртемчейге душпазынга хараадалдың медээзи; (9, 10)-гу одуругларда (эргелиг, үнелиг) Күмүл чонун, (тарамык, быдаргай, түреп) чавыс чораан улузун (эптиг, чөптүг аймак болдуруп) бедик (чолдуг) кылып каанының дугайында (чоргааралдың) медээзи-биле чергелештир, оларындан, амыдалдан чарлып чоруй барганынга хараадалдың медээзи илереттинген. Бо көжээ дашта бижимел тураскаалдың ханы ужур-утказын эскерип көөр болзувусса мында: төрээн черинге амыдырал тудуп, эл-чонун быжыглап, баштап чораан өгбе кижиниң чырыткылыг овурун мөңгежидериниң дугайында болгаш «өгбелерниң чурттап эрткен амыдарал-чуртталгазы келир үениң салгалдарынга үлегер-чижек болзун» дээн мөчээн кижиниң үежилериниң болгаш ооң чоок кижилериниң бодалдары өзек болуп турар. Баштыңчы, өгбе кижини орнукшудар езулалдың сөөлгү кезээ _ кажыыдалдың сөс-домаан, мөчээн кижиниң өмүнээзинден, көжээ-дашка оюп бижип каан болурун Көжээлиг-ховунуң буруңгу бижимелдиг тураскаалы база херечилеп турар. Ынчаарга ук буруңгу бижимелде мөчээн кижиниң хүнден, айдан, төрээн черинден, эл-чонундан, эт-малындан, дөргүл-төрелинден эрте чарлып чоруй барганынга хараадалының болгаш ооң чурттап эрткен назынында эл чонун быжыглап, эки үүле-херекти бүдүрүп каанынга орнукшудулга езулалының киржикчилериниң өмүнээзинден чоргаарланыгның аян-хөөннери база тода көстүп турар. Бурунгу түрк бижимелдерниң одуруг бүрүзүнде билдинип турар аян-хөөннер:
(1) Оол адым Чубуч ынал. Эр адым Күмүл Өге (2) Беш харлыымда ада чок калып, (чидиригниң аян хөөнү-биле он тос харлыымда ие чок чергелештир (3) болдум. хараадал аян-хөөнү) Кадыгланып, (тура-соруктуң аян-хөөнү) үжен харлыымда өге дужаалдыг болдум. (чоргаарланыг аян-хөөнү) Дөртен чылда (4) төре туттум, чонум баштадым. (чоргаарланыг аян-хөөнү) Даштыкы дайзыннар-биле чаалатым, (шериг) эдертип чордум. (чоргаарланыг аян-хөөнү) (5) Чеден бир харлыымда көк дээрде хүн, ай көрбестедим. (хараадал аян-хөөнү) Силеримге (хүндүткел аян-хөөнү) (6) Күрси Йамда эл-чуртум силерден черим, суум силерден (адырылдым), (хараадал аян-хөөнү) ордуда кадыным дулгуяк калды. (хараадал аян-хөөнү) Силеримге (7) Хин-төрелим (хүндүткел болгаш эргелениг-биле чергелештир хараадал аян-хөөнү) силеримге, оглум, кызым, (чоргаарланыг болгаш эргелениг-биле чергелештир хараадал аян-хөөнү) ак, кара чүзүннүүм силер, (чоргаарланыг болгаш эргелениг-биле чергелештир хараадал аян-хөөнү) чүс бежен экерлерим силеримге (бүзүрелдиң, ынаныштың болгаш чоргаарланыгның аян-хөөннери-биле чергелештир хараадал аян-хөөнү) (8) Муң быдаргай чылгым силеримге (чоргаарланыг болгаш эргелениг-биле чергелештир хараадал аян-хөөнү) (9) Улузум силер эринч, (хүндүткел болгаш Чүс-Күмүл чонум силер эринч. эргелениг аян-хөөннери-биле Азарганчыг Күмүлдерни көвей кылдым. чергелештир (10) Чавыс Күмүлдерни бедик кылдым. чоргаарланыг аян-хөөнү) Силерге пөкпедим. (хараадал аян-хөөнү)
Сергей Пюрбюнүң «Тывага», «Кара-Суг», «Эъжим», «Чайлаг» деп шүлүктериниң бижиттинген үези, төөгүлүг байдалдары, ужур-утказы 1. Сергей Пюрбюнүң «Тывага», «Кара-Суг», «Эъжим», «Чайлаг» деп шүлүктери 1944-46 чылдарда бижиттинген. 2. 1940 чылдарның ортан үезинде Сергей Пюрбюнүң амыдырал-чуртталгазы нарын болгаш чөрүлдээлиг айтырыглар-биле холбашкан турган: бирээде, Күрүне тургузуунга (тоталитарлыг система, режим) Пюрбюнүң чышпык, чашпаа эвес мөзү-бүдүштүү, амыдыралчы нарын айтырыглар шиитпилээр чөрүлдээлиг байдалдарда (принципиалдыг) чайгылыш чок туруштуу ол үеде Тыва Чазактың чамдык кежигүннеринге болгаш Совет Эвилелинден «чаладып» келген чөвүлекчилерге (ТАР-ның иштики херээнге өске күрүнениң кедергей идеологтуг ыйыышкын боттандырып турган) таарымча чок болуп турган… Ооң ужун ТАР-ның Чазак кежигүнү, Күрүнениң уран чүүлдер комитединиң даргазы турган ажылындан халап дүжүрүпкен турган үе. Ийиде, үстүнде демдеглээнивис байдалдарның уржуундан Пюрбюнүң баштайгы өг-бүлезиниң ажыл-амыдыралы улаштыр чогувайн барган, өөнүң иштинден, уруундан, оглундан хоорулган. Бо база аныяк, чаа-ла 30 хар ажып чораан чогаалчының, күрүне ажылдакчызының амыдыралынга улуг чидириглиг, аар согуглуг үе болган. 3. Чидириглиг, оскундуруглуг берге үеде Пюрбю ундаралга, муңгаралга сы мундуруп алыспайн бодунуң аныяк назынының, угаан-бодалының оккур күжүн суларатпайн, төрээн черинге болгаш аймак чонунга мөгейигниң одуругларын «Тывага», «Кара-Суг», «Эъжим», «Чайлаг» деп шүлүктеринге катаптаттынмас онзагайы-биле мөңгежидип арттырып каан. Ол шүлүктер Тыва чечен чогаал чаа-ла тыптып, тургустунга-ла 10-15 хире чыл болуп турда бижиттинген болза-даа төрээн черге тураскааттынган тыва шүлүк чогаалының дээжилеринге хамааржыр. Төрээн черинге ынакшылдың, чоргаарланыңның, эргелениңниң деңнеп четпес үлегерин Сергей Пюрбю 1945 чылда «Тывага» деп шүлүнге мынчаар бижээн:
… Дээр-биле деңнежиксээр шыктарлыг Делгем Сибирь унун база көрген мен Аккыр хөвең энчек ышкаш, чаттылган, Үзүм-чимис эгээртинмес, сава долган, Алдын хүннүң херелдери саарылган Узбек черге аалдап барып чораан мен. Кызыгаар чок, далай-биле маргышкан Кызыл-тазы делгем шөлде талыйган Узун Днепрни кожааланып, каастанган Украинаны мен база таныыр мен… … Аргып төтпес Улуг Төрээн-чуртумнуң Барык чартыын карам-биле көрген мен. Алгап-йөрээп, мактавайн баар аргам чок: Барган черим дөгерези чаагай-дыр. Ынчалза-даа бо-ла бүгү черлерден Ынаам артык Тыва деп бир булуң бар: Аржаан ышкаш дамырааның дамдызы, Агы, каңгы, терек, чойган айдызы, Кара черниң доозунналган довураа Ханым-биле дудуш борга ындыг мен, Эргип төтпес Улуг Төрээн-чуртумнуң Эргим ынак чечээ борга ындыг мен! («Тывага» 1945.) Иезиниң аа сүдүн ээп доругуп, адазының аңчы салым-чолун хайгаарап, көрүп өзүп келгени төрээн чери, өгбелери, аймак төрел чону-биле С.Пюрбюнүң шүлүк чогаалы кайгамчык сырый харылзаалыг. Өгбелерим, төрелдерим адын шыгжаан Өскен черим _ Эъжим деп бир хемчигеш бар… … Өскүс оглуң - Улуг чоннуң санында мен. Аян тудар ыраажы деп аттыг болдум… А ырымга черим сени адап тур мен. («Эъжим». 1945).
… Дөө турган ыржым аалда Төрелдерим манаан ышкаш. Бетии өгден дуңмам үнгеш, Менче көрүп турган ышкаш. («Чайлаг» 1946.) Ынчаарга «Кара-Суг» деп шүлүкте лириктиг маадырның сеткил-хөөнүнде авазындан эрте чарылган, адырылган кижиниң кударал-хараадалының аян-хөөнү күштүү-биле илереттинген. Чаш назынында иезинден чарлыры дег берге түрегдел чок. Чаш кижи төрээн чер-чуртунуң чараш-каазын; өгбелериниң, дөргүл-төрел чонунуң мерген угаанын, уран бодалдарын авазының чугаа-домаандан хөйнү билип алыр. Чаш кижи иезиниң хүлүмзүрээн чазык, чаагай арын-шырайындан, ава кижиниң ажы-төлүнүң аажы-чаңын чаптап, эргелеткен көрүжүнден кижи болуп хевирлеттинер. Ынчангаш ук шүлүкте аныяк-чалыы назынында амызындан чарылган иениң ажы-төлүнден, барган эжинден эрте адырлы бергениниң хараадалы база көстүп турар болгаш оскундуруг, чидириг аян-хөөнүн улам күштелдирип турар.
… Алды харга четкелээмде, күзүн «Авай» деп сөс мени кагды… … Күжүр авам, өлбейн, дириг чорда Күзел чедир ынакшывайн Арай эрте чарлып, орнукшуттум…
… Авамга мээң чедир илеретпээн Артып калган ынакшылым Дөгерезин чүрээм ханызындан, Төрээн черим, сеңээ берейн… («Кара-Суг» 1945.)
Бурунгу түрк бижимелдер биле Сергей Пюрбюнүң шүлүктериниң одуругларында сөстер болгаш сөстер каттыжыышкыннарын деңнеп көргүскени (1) Оол … (… Өскүс оглуң _ … мен.) адым … (… адын Кара-Суг дээр) Беш харлыымда (… Алды харга четкелээмде күзүн) ада чок калып, … Өскүс оглуң… он тос харлыымда ие чок болдум. (Авай деп сөс мени кагды…) (3) … Кадыгланып, (… Элег-түрег өөвүстен үнмес, Эрте чаштан ойнавастап, … Ырлап эвес, ыглап өстүм.) үжен харлыымда өге дужаалдыг болдум… (… Өскүс оглуң _ Улуг чоннуң санында мен.) Дөртен чылда (… бөгүн (4) төре туттум, Дөрде саадап ырлап чор мен… чонум баштадым. Аян тудар ыраажы деп аттыг болдум…) Даштыкы дайзыннар-биле чаалатым, … (шериг) эдертип чордум. … (5) Чеден бир харлыымда …Күжүр авам, өлбейн, дириг чорда көк дээрде хүн, ай Күзел чедир ынакшывайн көрбестедим. Арай эрте чарлып, орнукшуттум. Силеримге(6) Күрси Йамда эл-чуртум силерден (Тыва черде… черим, …Авамга мээң чедир илеретпээн Артып калган ынакшылым Дөгерезин чүрээм ханызындан, Төрээн черим, сеңээ берейн… суум силерден (адырылдым), Аржаан ышкаш арыг соок суун долдур пактап…) ордуда (… Кезек өгде үрде көрбээн… кадыным дулгуяк калды. … Силеримге (7) Хин-төрелим силеримге, оглум, кызым, (Дөргүл-төрел, таныш-көрүш… … Келиримни манаан боорлар…) ак, кара чүзүннүүм силер, (Кодан-кодан хойлар долган… чүс бежен экерлерим силеримге … Кадарчының чаагай чолун… (8) Муң быдаргай чылгым силеримге …Чылгычы (эр) сыгыртып чор…) (9) Улузум силер эринч, Чүс-Күмүл чонум (Энир чылын…өскен черим, Эргим чонум силер эринч. Эргип чордум…) Азарганчыг Күмүлдерни көвей кылдым … (10) Чавыс Күмүлдерни бедик кылдым. … Силерге … Чырык чайны алгап тур мен… пөкпедим. … Чайлаам мактап, ырлап тур мен.
Көжээлиг-Хову Е 45 деп тураскаадыг бижиктиң сөзүглелин бүрүнү-биле алгаш, ооң одуруглар бүрүзүнде кирип турар сөстеринге С.Пюрюнүң үстүнде демдеглеп турарывыс шүлүктеринден дөмей уткалыг, аян-хөөн талазы-биле чоокшулажып турар сөстерни, сөстер каттыжыышкыннарын болгаш харын-даа бүдүн шүлүк строфаларын-даа киирип деңнеп көргүзерин оралдаштывыс. Деңнеп турар сөзүглелдеривистиң хөөннеш чүүлдери: Бижиттинген үе-байдалының талазы-биле бо сөзүглелдерни «авторлар», тураскаалдарны тургускан кижилер чидириглиг үеде боттандырган. Бирээде, бичии оол чорааш өскүс калган («Беш харлыымда ада чок… он тос харллымда ие чок болдум» азы «Алды харга четкелээмде күзүн авай деп сөс мени кагды»), чидириг, оскундуруг, хараадал аян-хөөннеринге бүргеткен, ооң соонда элег-түрегни көрүп чорааш, «кадыгланып», дадыгып келген, тура соруккур кижи дугайында («үжен харлыымда өге дужаалдыг болдум» азы «ыраажы деп аттыг болдум») чоргаарланыг аян-хөөнү сиңниккен медээлер чогаалдарның эге темазын берип турар. Ийиде, Төрээн чер-чурт, төре херээ болгаш улус-чон («дөртен чылда төре туттум, чонум баштадым» азы «Улус чоннуң санында мен… бөгүн… дөрде саадап, ... ыраажы деп аттыг болдум ») дугайында медээлер бо чогаалдарның өзек бодалы болуп илерээн. Үште, кайы-даа сөзүглелдерде кижиниң амы-хууда амыдыралы, чоок кижилери болгаш эди-малы-биле холбашкан эргелениг, чоргаарланыг болгаш хараадал аян-хөөннери кирип турар бодалдар хөөннеш болуп турар. Деңнеп турар сөзүглелдеривистиң ылгалып турар чүүлдери: Көжээ дашта сөзүглелдиң эгезинден төнчүзүнге чедир (караңгы өңнер) чидиригниң, хараадалдың, кажыыдалдың аян-хөөннери («көк дээрде ай, хүн көрбестедим», «силеримге… пөкпедим») өзек болуп, улам дыңзып, турар болза, а С.Пюрбюнүң шүлүктеринде _ (чырык өңнүг) эргеленигниң, чоргаарланыгның болгаш мөгейигниң аян-хөөннери («ынакшылым дөгерезин… төрээн черим сеңээ берейн», «Эргим чонум…», «…Чырык чайны алгап тур мен… Чайлаам мактап, ырлап тур мен. ») улам-на күштелип кээр. Чижеглеп кииргенивис Көжээлиг ховунуң Е-45 деп бижикте болгаш үстүнде демдеглээнивис С.Пюрбюнүң «Тывага», «Эъжим», «Чайлаг», «Кара-Суг» деп шүлүктеринде «төрээн чер-чурт», «төре херээ», «өгбелер», «дөргүл-төрел», «эш-өөр», «келир үениң салгалдарының» дугайында билиишкиннер төөгүнүң үзүлбес кезии, балалбас арыннары, херечилери, барымдаалары болуп мөңгези-биле арттып калыр... Тыва чогаал шинчилээр эртемде аян-хөөннер дугайында бижиттинген, парлаттынган ажылдар чок болган ужун, бистиң бо чүүлүвүстү баштайгы оралдажыышкын деп болур. Ынчангаш моон соңгаар улуг-даа, аныяк-даа салгалдың чогаалчыларының бижээн чогаалдарынга аян-хөөнер дугайында ажылдар көстүп кээр боор дээрзинге идегээр бис.
[1] Хализев В.Е. Литература теориязы. М., 2002. Ар. 301-302. [2] Күл-Тегин. Мөңге даштың сарыны. Новосибирск. 2003. Ар.56. [3] Васильев Д.Д. Енисей кавызының түрк руниктиг тураскаалдарның корпузу. Л., 1983, ар. 31; Кормушин И.В. Түрктерниң Енисей эпитафиялары. Сөзүглелдер болгаш шинчилелдер. М., 1997, ар. 213.; Күл-Тегин. Мөңге даштың сарыны. Новосибирск. 2003. Ар.56. [4] Кормушин И.В. Түрктерниң Енисей эпитафиялары. Сөзүглелдер болгаш шинчилелдер. М., 1997, ар. 219. |
|
|
|